Doğal Boyamacılık
Doğal boyarmaddeler, doğada bazı bitkiler, hayvanlar, likenler ve mantarlar tarafından sentezlenen maddelerdir. Doğal boyamacılık ise doğada yetişen bazı bitkilerin kök, gövde, yaprak, çiçek ve dalları ile boya böcekleri ve deniz salyangozlarının içerdiği boyarmaddelerin tekstil elyafına bağlanmasıyla oluşan boyama türüdür. Doğal boyamacılığın geçmişi, hemen hemen dokumanın tarihi kadar eskidir. Bulunan ilk doğal boyalı örnekler MÖ 4000-3500 yıllarına kadar gitmektedir. Hindistan ve Mezopotamya’daki kazılardan elde edilen veriler ve kil tabletler, doğal boyamacılığın çok daha eski dönemlerde başlamış olduğunu göstermektedir. Doğal boyarmaddeler; yün, pamuk, ipek, deri vb. tekstil elyafı, duvar resimleri ve tablolarda, minyatür, hat gibi sanat alanlarında kullanılmıştır.
Doğal Boyarmadde Kaynakları
Doğal boya bitkileri yıllık veya iki yıllık bitkilerdir. Bu bitkilerin büyük çoğunluğu sarı renk verirler. En yaygın olarak kullanılmış sarı doğal boyarmadde içeren bitkiler, muhabbet çiçeği (Resedaluteola L.), boyacı sumağı (Cotinus coggygria Scop.), boyacı katırtırnağı (Genista tinctoria L.), binbiryaprak otu (Achillea biebersteinii) ve bazı cehri (Rhamnus sp.) türleridir. Eski çağlarda özellikle kırmızı renk elde etmek için bazı böceklerden yararlanılmıştır. Kırmızı boyarmadde içeren böcek türleri, lak böceği (Kerria lacca Kerr), Amerikan koşinili (Dactylopius coccus Costa), kermes (Kermes vermilio Planchon), ekin koşinil (Porphyrophora tritici Bod.), Polonya kermesi (Porphyrophora polonica L.) dir. Kırmızı renk elde edilen en önemli bitkisel doğal boyarmadde kaynağı ise kökboya (Rubia tinctorum L. ve Rubia sp.) bitkisinin kökleridir. Bunun yanı sıra aspir (Carthamus tinctorius L.) ve safran bitkileri de kullanılmıştır. Doğada yeşil renk boyarmadde veren bir bitki veya böcek bulunmamaktadır. Mavi renk veren bitkilerin en önemlilerinden biri çivit otu (Isatis tinctoria L.) dur. Yeşil renk, sarı renk veren bitkilerle mavi renk veren bitkilerin birlikte kullanılması ile elde edilir. Geleneksel olarak uygulanan yeşil renk reçetelerinde genellikle önce indigo ile mavi renge boyama yapılır. Daha sonra elyaf sarı renk veren bir bitki ile ikinci kez boyanarak yeşil renk elde edilir. Analizler, Osmanlı döneminde üretilmiş kumaş ve halıların önce mavi renge (indigo), sonra muhabbet çiçeği ile sarı renge boyanması sonucu yeşil renk elde edildiğini göstermektedir. İran’ da ise önce mordanlı boyama ile sarı renk, sonra üzerine mavi renk boyama yapılmış ve yeşil renk elde edilmiştir. Turuncu rengin elde edilmesi için genellikle önce sarı renk boyama yapılır. Daha sonra aynı boya banyosunun içine bir miktar kökboya ilave edilerek rengin turuncuya dönüşmesi sağlanır. Birçok tarihi tekstilin turuncu renk boyarmadde analizlerinde, sarı renk için kullanılan boyarmaddelerin yanında kırmızı renk için kullanılan boyarmaddelere de rastlanmıştır. Bu durum, turuncu rengin boyanmasında, sarı renk boyamalarda kullanılan bitkilerle kırmızı renk boyamalarda kullanılan bitkilerin birlikte kullanılmış olduğunu göstermektedir.
Doğal boyarmaddelerden bazıları (şap, saçıkıbrıs gibi) belirli mordan maddeleri ile kompleksleşme sonrasında renk değiştirirler. Çoğu doğal boyarmadde düşük ışık ve yıkama haslığına sahiptir. Haslığı arttırabilmek için boyama öncesi, sırası veya sonrasında uygun mordan maddelerle “mordanlama” denen bir işlem yapılır. Mordan maddeleri farklı renk tonları elde etmek için de kullanılır.
Doğal Boyarmaddelerin Yeniden Keşfi
Doğal boyarmaddelerin kullanımı 1856’da sentetik boyarmaddelerin keşfedilmesinden sonra hızlı bir şekilde azalmıştır. Doğal boyarmaddeler çevre kirliliği oluşturmaması, toksik ve kanserojen olmaması nedeniyle günümüzde yeniden gündeme gelmiştir. Hayvansal boyarmaddelerin bazı özellikleri bitkisel boyarmaddelerden üstün olmasına rağmen kullanılması tercih edilmemektedir. Boya bitkilerinin çoğu geçmişte olduğu gibi günümüzde de tekstil, ilaç, kozmetik, gıda renklendirmesi ve minyatür, hat gibi sanat eserleri için kullanılmaktadır. Avrupa Birliği Çerçeve Projeler, UNESCO ve başka kuruluşlar doğal boyamacılığın yeniden canlandırılmasını teşvik etmektedir.
